D YAPILARINA GÖRE SÖZCÜKLER
1 Basit Sözcükler: Yapım eki almamış sözcüktür. Çekim eki alabilir.
Örnek: dinliyor> dinli yor.
Fiil kökü şimdiki zaman eki → BASİT
(çekim eki)
Örnek: okulumuzda> okul umuz da
İsim kökü 2.çoğul kişi iyelik eki Bulunma hal eki → BASİT
(çekim eki) (çekim eki)
2 Türemiş Sözcükler: En az bir yapım eki almış sözcüktür.
Örnek: Topladım> top la dı m
İsim kökü İsimden fiil yapan Geçmiş zaman eki Şahıs eki →TÜREMİŞ
yapım eki (çekim eki) (çekim eki)
Örnek: Yalnızlığım> yalın ız lık ım
İsim kökü İsimden isim yapan İsimden isim yapan 2.çoğul kişi iyelik eki
yapım eki yapım eki (çekim eki) → TÜREMİŞ
3 Birleşik Sözcükler: Yeni bir kavramı karşılamak üzere, birden fazla sözcüğün bir araya gelip kaynaşmasıyla oluşan sözcüklere birleşik sözcük denir.
A Yapılarına Göre Birleşik Sözcükler
1 Birleşik İsimler
a) İsim Tamlaması Şeklinde Kurulan Birleşik İsimler
Tamlayan + tamlanan = Birleşik isim yapısı ile kurulur.
Örnek:Aslan + ağzı = Aslanağzı
Örnek:Balık +sırtı=Balıksırtı
b. Sıfat Tamlaması Şeklinde Kurulan Birleşik İsimler
Sıfat + isim = Birleşik isim yapısı ile kurulur.
Örnek: Kahraman+maraş= Kahramanmaraş
Örnek: Sarı + yer = Sarıyer
c.Bir İsimle Çekimli Fiilin veya Fiilimsinin Yan Yana Gelmesi Şeklinde Kurulan Birleşik İsimler –
İsim + fiil veya fiilimsi = Birleşik isim yapısı ile kurulur.
Örnek: Gece + kondu = Gecekondu
Örnek: Can + kurtaran = Cankurtaran
d. İki Çekimli Fiilin Yan Yana Gelmesi Şeklinde Kurulan Birleşik İsimler –
Fiil + fiil = Birleşik isim yapısı ile kurulur.
Örnek: Uyur +gezer= Uyurgezer
Örnek:Çek + yat = Çekyat
2 Birleşik Fiiller
a)Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiiller
Ad/ad soylu sözcük + yardımcı eylem = Yardımcı eylemle kurulan bileşik eylem yapısı ile kurulur.
Örnekler: pişman ol-,yardım et- , kabul eyle-, şükret-, nazar kıl-, merak et-, kahrol- ,zannet-,hapsol-,
reddet- ,Arz et-, hak et-
b)Kurallı Birleşik Fiiller
Bu tipteki birleşik fiiller iki eylemin birleşmesinden ve kalıplaşmasından ortaya çıkmıştır. Fiile “yeterlik, tezlik, yaklaşma, sürerlik” gibi anlamlar katar.
1. Yeterlik Fiilleri: Cümleye olasılık, rica ve gücü yetme anlamları katar. Yeterlilik fiilleri mutlaka bitişik olarak yazılır.
Fiil + ebil- yapısı ile kurulur.
Örnekler: açabil- ,geçebil- ,koşabil-.
ÖNEMLİ NOT: Yeterlilik fiillerinin olumsuzu -ma, -me ile yapılır.
Örnekler: geçemem, geçemeyebilirim, geçemeyeceğim
2. Tezlik Fiilleri: Fiile “-evermek” yardımcı fiilinin gelmesiyle kurulan birleşik fiillerdir. Cümleye genellikle bir “acelecilik, çabukluk” anlamı katmaktadır.
Tezlik fiilleri mutlaka bileşik olarak yazılır. Fiil + ivermek yapısı ile kurulur.
Örnekler: bırakıver, kımıldayıver. sokmayıver. taşıyıver.
3. Süreklilik Fiilleri (Sürerlilik Fiili): Fiile getirilen “-edurmak”, “-ekalmak” ve “-egelmek” yardımcı fiilleriyle yapılan ve cümleye bir zamandan beri yapılan işteki devamlılığı katan birleşik fiillerdir.
Sürerlik fiilleri her zaman bitişik yazılmaz. Sürerlilik fiillerinin olumsuzu yoktur. Fiil + edurmak/ekalmak/egelmek yapısı ile kurulur.
Örnekler: Başlayadur- ,çıkagel-,bakakal- ,bekleyedur-,alışılagel-
4. Yaklaşma Fiilleri: Fiillerin üstüne “-eyaz” yardımcı fiilinin getirilmesiyle oluşan ve cümleye gerçekleşmeye çok az kalmış anlamını katan birleşik fiillerdir.
Her zaman bitişik yazılan yaklaşma fiillerinin olumsuzu yoktur. Fiil + eyazmak yapısı ile kurulur.
Örnekler: düşeyaz-, donayaz-,boğulayaz-,bayılayaz-
c)Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller
Belli bir yardımcı fiili yoktur. Bu tip birleşik fiillerde ya ad görevli sözcük ya yardımcı fiil ya da her ikisi gerçek anlamını kaybeder.
Örnek: Ekmeğini kazanmak (İsim, gerçek anlamını kaybetmiştir.)
Örnek: Dokuz doğurmak, (isim ve fiil gerçek anlamını kaybetmiştir.)
ÖNEMLİ NOT: Deyimler genellikle anlamca kaynaşmış birleşik fiillerden oluşur.
Örnekler: Aklı kesmek, ekmeğini taştan çıkarmak, dünyadan haberi olmamak.
Yapılarına göre sözcükler ile ilgili öğrendiklerimizi çıkmış sorularla pekiştirelim.
Örnek Soru: Aşağıdaki dizelerin hangisinde yansımadan türemiş bir yüklem vardır?
A) Döne döne ardın sıra melerim. B) Kuşlarınız birbiriyle ötüşür.
C) Keklik gibi taştan taşa sekersin. D) İnip aşkın deryasını boyladı.
E) Ayrılık elinden bağrım eziktir. (ÖYS 1987)
Örnek Soru: Gecekondu, uyurgezer, mirasyedi, ateşkes gibi birleşik sözcükler, aşağıdaki
yöntemlerden hangisiyle oluşmuştur? (ÖYS 1989)
A) Her iki sözcük de kendi öz anlamı dışında kullanılmıştır.
B) Birinci sözcük kendi öz anlamı dışında kullanılmıştır.
C) İkinci sözcük kendi öz anlamı dışında kullanılmıştır.
D) Eylem soylu sözcükler, birleştikleri sözcükle birlikte tür bakımından değişikliğe uğrayarak ad ve sıfat oluşturmuştur.
E) Ses değişimi yoluyla oluşan bileşik sözcüklerde, İki ünlü kaynaşmış ya da hece düşmesi olmuştur.
CEVAP D Gecekondu, uyurgezer, mirasyedi, ateşkes gibi birleşik sözcükler eylem soylu sözcükler, birleştikleri sözcükle birlikte tür bakımından değişikliğe uğramasıyla oluşmuştur.