FİİLDE ÇATI

Cümlede, eylemin, özneye ya da nesneye göre taşıdığı özelliğe çatı denir. İsim cümlelerinde çatı aranmaz.
Fiil, çatı bakımından, özneyle ilişkisine ve nesneyle ilişkisine göre ikiye ayrılır.

A) ÖZNEYE GÖRE FİİLLER: (ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ)

1 Etken Fiiller

Öznesi belli olan ve eylemin bildirdiği işi, bizzat öznenin yaptığı fiillere “etken çatılı fiiller” denir. 
Özne, gerçek veya gizli özne olabilir.

ÖNEMLİ NOT: Gizli özneler gerçek özne gibi düşünülmelidir.

Örnek: Dalgadan kimsenin eli tahlisiyeye değmeden bereket fırtına dindi.
(fırtına: Gerçek Özne) (Dindi : Yüklem)
Özne ,gerçek özne olup eylemin bildirdiği işi, bizzat kendisi yaptığı için etken fiildir.

Örnek: Gece sabaha kadar düşündüğü şeyleri babasına da anlatmak isterdi.
(O: Gizli Özne) (İsterdi: Yüklem)
Özne, gizli özne olup eylemin bildirdiği işi, bizzat kendisi yaptığı için etken fiildir.

Örnek: Bizim baştan savma işe gelmediğimizi bilirsin.
(Sen: Gizli Özne) (Bilirsin: Yüklem)
Özne, gizli özne olup eylemin bildirdiği işi, bizzat kendisi yaptığı için etken fiildir.

Örnek: Ertesi gün iki kardeş erken çıkmışlardı yola.
(İki kardeş: Gerçek Özne) (Çıkmışlardı: Yüklem)
Özne, gerçek özne olup eylemin bildirdiği işi, bizzat kendisi yaptığı için etken fiildir.

ÖNEMLİ NOT: Doğa ile ilgili özneler gerçek özne kabul edilir. Dolayısıyla etken çatılı olur.
Örnek: Bu ulu ağaç yerlerde sürüne sürüne kurudu.
(Bu ulu ağaç: Gerçek Özne) (Kurudu: Yüklem)
Özne, gerçek özne olup eylemin bildirdiği işi, bizzat kendisi yaptığı için etken fiildir.

2-Edilgen Fiiller

Cümlede gerçek öznesi belli olmayan; eylemin bildirdiği işi yapan değil, işten etkilenen
durumunda öznesi bulunan fiillere “edilgen çatılı fiiller” denir. Edilgenlik “-l, -n” ekleri ile
yapılır. Edilgen fiillerin öznesine “sözde özne” adı verilir. 

Örnek: Dünkü toplantıda alınan kararlar gündeme getirildi.
(Gündeme getiren kim? Belli değil, Gündeme getirilen ne? Alınan kararlar, 
Getirildi: Edilgen çatılı fiil)

Örnek: 30 Ağustos günü halkımıza bir bildiri okundu.
(Okuyan kim? Belli değil, Okunan ne? Bir bildiri, 
Okundu: Edilgen çatılı fiil)     

ÖNEMLİ UYARI :  “-l, -n” eki her zaman edilgen çatılı fiil yapmayabilir.

  Örnek: Kibar müşteriler birer birer çekiliyor.
(Kibar müşteriler : Gerçek Özne) (Çekiliyor: Yüklem)
Çekiliyor fiilinin öznesi belli olup aynı zamanda özne yaptığı işten kendisi etkilendiği için fiil “dönüşlü” kabul edilir.

Örnek: Yola biriken kar uzun uğraşlar sonucu bir kenara çekildi.
(Çeken kim? Belli değil, Çekilen ne? Yola biriken kar
Çekildi: Edilgen çatılı fiil)

ÖNEMLİ UYARI: Bazen edilgen çatılı eylemlerle kurulmuş cümlelerde gerçek özne "-ce" eki ya da
"tarafından, nedeniyle, etkisiyle" gibi sözcüklerin yardımıyla bir tümleç içinde yer alabilir. Buna
“örtülü özne” denir. Örtülü özneler yalnızca edilgen çatılı cümlelerde bulunur.

Örnek: Dostlarınca çok sevilmiş bir zattı.
Dostlarınca  >  Zarf Tümleci (Örtülü özne) 

3-Dönüşlü Fiiller

Öznesi hem işi yapan hem de işten etkilenen durumunda olan fiillere “dönüşlü fiiller” denir.
Dönüşlülük “-l, -n” ekleri ile yapılır.

Örnek: En yakın arkadaşının bu hareketlerine çok bozuldu.
(Bozulma işini yapan kim?  O) (Bozulma işinden etkilenen kim? Yine O) Dolayısıyla dönüşlü fiildir.

Örnek: O gün yılbaşı olduğu için pek süslenmişti.
(Süslenme işini yapan kim?  O) (Süslenme işinden etkilenen kim? Yine O) Dolayısıyla dönüşlü fiildir.

ÖNEMLİ UYARI :Hem dönüşlü hem de Edilgen fiillerde ekler -l ve -n dir. Bu fiiller birbiriyle
karıştırılmamalıdır.

Dönüşlü fiillerde işi yapan bellidir. İşi yapan kişi aynı zamanda işten etkilenir. Bu fiillerde kendi
kendine yapılma anlamı vardır.
Edilgen fiillerde ise işi yapan belli değildir. Edilgen fiillerde başkası tarafından yapılma anlamı vardır.

4-İşteş Fiiller

Eylemin birden fazla özne tarafından yapıldığını bildiren fiillere “işteş fiiller” denir. Eylem, birlikte ya
da karşılıklı yapılmalıdır. İşteşlik “-ş” eki ile yapılır.

Örnek: Çocuklar bir neşe ile papatyalardan toplamak üzere bir tarafa koşuştular. (Birliktelik)
Örnek: Çalıların üstünde kuşlar cıvıldayarak uçuşuyordu. (Birliktelik)
Örnek: Çağır hele arkadaşını, demesiyle onunla da tanıştım. (Karşılıklı)
Örnek: Bu saygısız adamla manasızca tartıştık. (Karşılıklı)

ÖNEMLİ NOT: Bazı fiiller kökten işteştir. Ek almaları gerekmez.
Örnek: Güreş-, sözleş-, savaş-, dertleş-, yüzleş-…

ÖNEMLİ UYARI: Her “-ş” harfinin görüldüğü fiil işteş olmayabilir.
Örnek: Usulca avluya indim, rafa doğru yanaştım. (Tek özne varsa işteş olmaz.)
Örnek: Sınırlarımız doğudan batıya kadar ulaşmıştı. (Tek özne varsa işteş olmaz.)

B) NESNEYE GÖRE FİİLLER

1-Geçişli Fiiller
 Nesne alabilen fiillere “geçişli fiiller” denir.

Örnek: İstanbul’u dinliyorum, gözlerim kapalı. (Nesne alabildiği için fiil “geçişli”.)
Örnek: Bana umutsuz bir sesle son raporları okudu. (Nesne alabildiği için fiil “geçişli”.)
Örnek: Bir pantolondan beş yüz lira alıyorlar. (Nesne alabildiği için fiil “geçişli”.)
Örnek: Bazıları entari üstüne kürk giymeyi daha çok severlerdi. (Nesne alabildiği için fiil “geçişli”.)

2-Geçişsiz Fiiller

Nesne alamayan fiillere “geçişsiz fiiller” denir.
Bilindiği üzere bir cümlenin yüklemine sorulan kim? ve ne? soruları bize özneyi buldurur. Özne
bulunduktan sonra yükleme sorulan neyi? ve ne? soruları ise bize nesneyi buldurur.

Örnek: Yılan masalı gibi uzadı gitti bu iş.
Yükleme ikinci kez soralım: Ne, Neyi gitti? Cevap: Yok O halde nesne olmadığı için fiil geçişsizdir.

Örnek: Bu, biraz daha inandırıcı görünüyor.
Yükleme ikinci kez soralım: Ne, Neyi görünüyor? Cevap: Yok O halde nesne olmadığı için fiil
geçişsizdir.

Örnek: Pencerede dolaşan gölgelerden bir şeyler sezmeye çalışarak koşuyorum.
Yükleme ikinci kez soralım: Ne, Neyi koşuyorum ? Cevap: Yok O halde nesne olmadığı için fiil
geçişsizdir.

3-Oldurgan Fiiller

Geçişsiz haldeyken “-r, -t, -tır” ekleri kullanılarak geçişli hale getirilen fiillere “oldurgan fiiller” denir.
Örnek: Koşuşturan çocuklar bir anda durdu. 
Yükleme ikinci kez soralım: Ne, Neyi durdu? Cevap: Yok O halde nesne olmadığı için fiil geçişsizdir.

Koşuşturan çocukları bir anda durdurdu.
Yükleme ikinci kez soralım: Ne, Neyi durdurdu? Cevap: çocukları. O halde nesne alamayan fiil
artık nesne alabilir hale geldiği için oldurgandır.
Örnek: Sinirli ve tabii olmayan gülüşü ile gülüyordu.
Yükleme ikinci kez soralım: Ne, Neyi? gülüyordu Cevap: Yok O halde nesne olmadığı için fiil
geçişsizdir.
Sinirli ve tabii olmayan gülüşü ile güldürüyordu.
Yükleme ikinci kez soralım: Ne, Neyi güldürüyordu? Cevap: Onu. O halde nesne alamayan
fiil artık nesne alabilir hale geldiği için oldurgandır.

4-Ettirgen Fiiller

Geçişli haldeyken “-r, -t, -tır” eklerini kullanılarak geçişliliği arttırılan fiillere “ettirgen fiiller” denir.
“İşi başkasına yaptırma” anlamı katmaktadır. Özne işi başkasına yaptırır.

Örnek: Her görevi ayrım gözetmeden aynı titizlikle yaptırırdı.
Geçişli olan “yap” eylemine ek getirilerek geçişlilik derecesi artırıldığı için ettirgendir.

Örnek: Çocuğu okuldan aldırdı.
Geçişli olan “al” eylemine ek getirilerek geçişlilik derecesi artırıldığı için ettirgendir.