YAPISAL (YAPIYA DAYALI) ANLATIM BOZUKLUKLARI

A)Özne-Yüklem Uyumsuzluğu

Özne – yüklem uyumsuzluğu kişi bakımından, tekillik-çoğulluk bakımından ve özne eksikliği
bakımından olmak üzere üç grupta incelenir:

Kişi Bakımından Uyumsuzluk

İyi bir cümlede özne ve yüklem arasında kişi bakımından uyum olmalıdır.

 KURAL  Özne birinci tekil, ikinci tekil veya üçüncü tekil (ben, sen, o) ise yüklem birinci çoğul
kişiye göre çekimlenmelidir.

Örnek

» Ben ve Metin bu kursa daha önce gitmişti.”
1. çoğul (biz)                                     3. tekil (o)

cümlesinde özne ile yüklem arasında uyumsuzluk söz konusu. Özne 1. çoğul olduğuna göre yüklemin
de birinci çoğul olması gerekir. Söz konusu cümle şöyle düzeltilmelidir.

“Ben ve Metin bu kursa daha önce gelmiştik.”
1. çoğul (biz)                                    1. çoğul (biz)

 ÖNEMLİ NOT: Bu kural tekil kişiler için olduğu gibi çoğul kişiler için de geçerlidir.

Örnek

 Ben ve yakın dostlarım burayı seviyoruz.
1. çoğul (biz)                                1. çoğul (biz)

 Ahmet ve Benyarın Bursa’ya gideceğiz.
1. çoğul (biz)                             1. çoğul (biz)

 Sen ve kardeşin bu şarkıyı söylemelisiniz.
2. çoğul (siz)                          2. çoğul (siz)

Tekillik-Çoğulluk Bakımından Uyumsuzluk

KURAL: Özne insan ve çoğul ise yüklem tekil ya da çoğul olabilir. Ancak insan dışındaki varlıkların
(hayvan, bitki, kavramlar…) çoğul şekilleri özne olduğunda yüklem daima tekil olur.

Örnek: Çocuklar bahçedeki tüm çiçekleri kopardılar. (doğru)
Örnek: Çocuklar bahçedeki tüm çiçekleri kopardı. (doğru)

KURAL: Özne insan ve çoğulken yüklem çoğul ya da tekil olabilir. Diğer bütün durumlarda
yüklem her zaman tekil olur.

Örnek: Böcekler çok güzel ses çıkarıyorlar (yanlış)
Örnek: Böcekler çok güzel ses çıkarıyor (doğru)

KURAL: Edebî sanatların kullanıldığı cümlelerde yüklem çoğul olabilir. Öznenin bitki, hayvan
cinsinden çoğul olduğu cümlelerde kişileştirme teşhis ve intak sanatı varsa yüklem çoğul olabilir.

Örnek: Aşiyandaki bülbüller dallarla söyleşiyorlar. ( özne çoğul-  yüklem çoğul)

KURAL: Özneyi oluşturan varlıklar sayı olarak belirtilmişse sayılarla belirtilmiş öznelerin
bulunduğu cümlelerde yüklem "genellikle" tekil olur:

Örnek: Toplantıya on bir öğrenci katıldı.
Örnek: Dün gece iki kişi seni sordu.

KURAL: Özne "herkes, hepsi, hiçbiri, bazısı, bazıları, hiçbiri, kimse, pek çoğu, birazı..." gibi belgisiz
zamirlerden oluşuyorsa yüklem "genellikle" tekil olur:

Örnek: Hepsi onu tanımıyordu.
Örnek: Herkes hizaya girsin
Örnek: Kimse ödevini yapmamış.

KURAL: Belgisiz sıfat olan çoğul isimler özne olursa yüklem tekil olur:

Örnek: Bazı öğrenciler o gün okula gelmemişti.
Örnek: Kimi çocuklar verilen ödevi yapmaz. 


Özne Eksikliği Bakımından Uyumsuzluk

Örnek: ‘’Kapının kolu bozulmuştu, kapanmıyordu.’’ cümlesinde özne eksikliğinden kaynaklanan bir
anlatım bozukluğu vardır. Bu tür bozukluklar temel cümleye özne getirilerek düzeltilebilir. Söz
konusu cümlenin doğrusu şu şekildedir:
Kapının kolu bozulmuştu, kapı bir türlü kapanmıyordu.

Örnek: ‘’Kitabın baskısı eylülde bitecek, ekimde piyasaya çıkacaktır.’’ cümlesinde de özne
eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Söz konusu cümlenin doğrusu şu şekildedir:
Kitabın baskısı eylülde bitecek, kitap ekimde piyasaya çıkacaktır.

B)Eklerle İlgili Yanlışlar

Cümlede eklerin eksik ya da fazla kullanılması anlatım bozukluğuna yol açar.

 Örnek: ‘’Sen ödev yapmasını sevmeyen bir öğrencisin.’’ cümlesinde “yapmasını” sözcüğünde iyelik
eki gereksiz ve yanlış kullanılmıştır. Cümlenin doğrusu:
“Sen ödev yapmayı sevmeyen bir öğrencisin.” şeklinde olmalıdır.
Örnek: Hayat kime mutluluk vereceğini, kimi mutsuz edeceğini bilemeyiz.’’ cümlesinde ilgi eki
“eksikliğinden kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Çünkü cümlede “vereceğini” sözcüğüne
sorduğumuz “kimin vereceği” sorusuna cevap alamıyoruz. “Hayat” sözcüğüne “-ın” ilgi eki getirilirse
bu cümledeki anlatım bozukluğu giderilir.

C)Öge Eksikliği

Cümlede kullanılması gereken bir öğenin bulunmaması, anlatım bozukluğuna yol açar. Cümlenin
temel öğeleri özne ve yüklem eksikliğini işlediğimizden, burada nesne ve dolaylı tümleç eksikliği
üzerinde duracağız.

Örnek: ‘’Ben sevdiğim insanlara inanır ve mahcup etmem.” cümlesinde “sevdiğim insanlara” dolaylı
tümlecinin “inanır ve ‘’mahcup etmem” yüklemlerine bağlanmak istenmesi anlatım bozukluğuna yol
açmıştır. İkinci cümleye “nesne” getirilerek bozukluk giderilebilir:
‘’Ben sevdiğim insanlara inanır ve onları mahcup etmem.”

Örnek: ‘’Bazı insanlar hayvanlara kızarlar, korkarlar. ‘’ cümlesinde dolaylı tümleç eksikliğinden
kaynaklanan bir anlatım bozukluğu vardır. Bu cümledeki “hayvanlara” dolaylı tümleci “kızarlar”
yüklemine bağlanabiliyor; ama “korkarlar” yüklemine bağlanamıyor. Bu nedenle ikinci
cümleye dolaylı tümleç getirilmelidir:

‘’Bazı insanlar hayvanlara kızarlar, onlardan korkarlar’’

D)Yüklem Eksikliği

Sıralı ve bağlı cümlelerde iki cümlenin bir yükleme bağlanması sonucu anlatım bozukluğu
meydana gelir. Yüklem eksikliği, bazen ikinci bir eylemin kullanılmaması ya da ek eylemin ortak
kullanılması ile oluşur.

Örnek: ‘’Evimin önüne geldiğimizde o arkadaşına, ben evime gittim.’’ cümlesinde “yüklem”
eksikliği anlatım bozukluğuna yol açmıştır. Bu cümlenin doğrusu şöyledir:
‘’Evimin önüne geldiğimizde o arkadaşına gitti, ben evime gittim.’’

E) Tamlama Yanlışları

Çoğunlukla ad ve sıfatların aynı tamlanana bağlanması sonucu oluşan bir anlatım bozukluğudur.
Bu nedenle isimlerle sıfatların aynı tamlanana bağlandığı kullanımlara dikkat etmek gerekir.

Örnek: Özel ve kamu kuruluşları iki gün tatil edildi. cümlesinde “özel” sözcüğü “kuruluşları”
tamlananına bağlanamaz. Çünkü “özel” sözcüğü sıfattır. Bu nedenle “özel kuruluşları” ifadesi
yanlıştır. Cümledeki bozukluğu şöyle giderilebilir:

“Özel kuruluşlar ve kamu kuruluşları iki gün tatil edildi.”

 ÖNEMLİ UYARI: Çokluk anlamı taşıyan belgisiz sıfat tamlamalarındaki isimler çokluk eki almaz.

Örnek: ‘’Burada bana huzur veren birçok güzellikler var.” cümlesinde “birçok güzellikler” belgisiz
sıfat tamlamasındaki “güzellikler” sözcüğünde “-ler” eki gereksiz kullanılmıştır. Cümlenin doğrusu:
“Burada bana huzur veren birçok güzellik var.” şeklinde olmalıdır.

            F) Bağlaç Yanlışları

Bağlaçlardan bazıları olumlu ve olumsuz yargıları birbirine bağlar. Bu duruma uymayan
kullanımlarda anlatım bozukluğu meydana gelir.

Örnek: ‘’Annem beni çok seviyor fakat bir dediğimi iki etmiyordu.’’  “fakat” bağlacı bir olumlu
yargıyla bir olumsuz yargıyı birbirine bağladığından  bu cümlede kullanılması doğru değildir. Cümle
şöyle düzeltilmelidir:
“Annem beni çok seviyor ayrıca bir dediğimi iki etmiyordu.”
Örnek: ‘’Ankara ve İstanbul arasındaki yolda süren çalışmalar trafiği aksattı.’’ cümlesinde "ve"
bağlacı yanlış kullanılmıştır; bağlaç atılıp yerine kısa çizgi konmalıdır.