BİLGİ FELSEFESİ (EPİSTEMOLOJİ) BİLGİ FELSEFESİNİN KONUSU VE PROBLEMLERİ:

BİLGİNİN TANIMI: İnsan var olmak için yaşamsal çevresini kurmak zorunda olan bir canlıdır. Yaşamsal çevresini kurarken doğayı nicel ve nitel olarak değişime uğratır. Yaşamsal çevresini kurup doğayı ihtiyaçlarını karşılamak için değiştirirken de şüphe eder, araştırır, düşünür ve çevresinde olup bitenleri algılar. Bu algılama ve kavrama etkinliğine BİLME; bu etkinlik sonucu elde edilen ürüne ise BİLGİ denir.

Bilgi: Bilenle (suje) bilinen arasındaki (obje) ilişkide açığa çıkan ürün olarak tanımlanır. Burada insan, bilen varlık olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilen varlık olarak insan, bilgi felsefesinde "özne" kavramıyla ifade edilmektedir. Bilgiden, bilme eyleminden söz edebilmek için özne ile birlikte onun bilmek, anlamak amacıyla yöneldiği bir "nesne" ya da nesneler topluluğunun bulunması gerekir. Bilgide, çoğunlukla özne ve nesne arasında bir ilişki olarak tanımlanmaktadır. Bilgiyi çeşitli gruplara ayırabilir, bilgi de çoğunlukla özne ve nesne arasında bir ilişki olarak tanımlanmaktadır. Bilgiyi çeşitli gruplara ayırabilir, bilgi sınıflandırmaları yapabiliriz: Gündelik bilgi, Bilimsel bilgi, teknik bilgi, Dinsel bilgi, Sanat bilgisi, felsefi bilgi vb. Ancak bilginin her çeşidinde iki unsurun bulunduğunu göz ardı etmemek yerinde olur: Bilen varlık (özne) ile bilinen/araştırılan şey (nesne). Nesne ya da nesneler var olan bir şey olarak gerçekliğin bir parçasını oluştururlar. İnsan bilgisinin nesneleri ve konuları çok çeşitlidir. Bilmek araştırmak istediğimiz nesne, doğal bir şey, tarihsel bir belge, bir edebiyat yapıtı olabileceği gibi sosyal ya da ekonomik bir olguda olabilir. Bir bakıma var olan her şeyin bilgimizin konuları ve nesneleri arasında yer aldığını söylemek mümkündür. Taşlar kayalıklar, dağlar yıldızlar, bulutlar, depremler, yani doğayı oluşturan varlıklar ve olaylar bilgimizin nesnesi olduğu gibi devlet iktidar, ahlaki değerler, hukuk, ekonomik sistemler, toplumsal kurumlar ve hareketlerde bilgimizin nesnesi olabilir. Adını andığımız bu nesneler çeşitli bilimler ve bilgi disiplinleri tarafından incelenmektedir. Bilgi felsefesi bilgiyi genel olarak ele alan bilgi ile ilgili problemleri araştıran felsefe disiplinidir. BİLGİ KURAMININ TEMEL KAVRAMLARI

Suje: Bilen, düşünen insan

Obje: Öznenin bilmek için yöneldiği nesne

Bilgi: Özne ile nesne arasına kurulan bağdan oluşan ürün DOĞRULUK VE GERÇEKLİK

Gerçeklik: İnsan zihninden bağımsız, somut ve nesnel olarak var olandır.

Gerçeklik nesnenin bir özelliğidir. Örneğin: Yağmurun yağması masa kalem…

Doğruluk: Bilginin nesnesiyle uygun olmasıdır. Örneğin yağmur yağıyor önermeleri gerçeklikle uyuşuyorsa doğru, uyuşmuyorsa bu önermeler yanlıştır.

Doğruluk nesneyle ilgili ileri sürülen yargının, önermenin düşüncenin bir özelliğidir.

Temellendirme: Bilgiyi doğrulayan dayanakların, gerekçelerin, sebeplerin ortaya konmasıdır.

? ÖRNEK SORU: Arabamın motoru çalışmıyor. Tamirciye gösterip "Karbüratörde ne var?" diye sorduğumda, "Hiç." diyor. Bunun bir önerme olduğunu kabul edersek bu önerme doğru olabilir mi? Elbette doğru olabilir. Ama bir önerme doğruysa gerçekliğin de onun söylediği gibi olması gerekir. Doğruluğun tanımı bu. Öyleyse karbüratörde bir hiç olması gerekir. Bu parçaya göre doğru önermede bulunması gereken özellik aşağıdakilerden hangisidir?

A)İfadesinin kısa ve basit olması

B)Yanlış yoruma kapalı olması

C)Akla uygun olması

D)Gerçeğe uygun olması

E)Duruma göre değişebilmesi (ÖSYS)

ÇÖZÜM: Doğru önerme, gerçeğe ne kadar uygunsa o kadar doğru olur. Yanıt: D

BİLGİNİN DOĞRULUK ÖLÇÜTLERİ

1-UYGUNLUK: Doğruluk, düşünce ile nesne arasındaki tam uygunluktur. Bilginin konusu olan nesnesine uygunluğudur.

2-TUTARLILIK: Bir bilginin veya önermenin daha önce kabul edilmiş doğru bilgi ve önermelerle çelişmemesidir.

3-TÜMEL UZLAŞIM: Bir bilgi veya önermenin doğruluğu hakkında herkesin veya çoğunluğun aynı düşüncede birleşmesidir.

4-APAÇIKLIK: Bir bilgi veya önermenin hem açık ve seçik hem de kuşku duyulmayan bir açıklıkta olması durumudur. Bu tür bilgiler sezgisel bir kavrama ve çıkarımla elde edilir.

-AÇIK BİLGİ: Bir bilgi veya düşüncenin bir bütünlük içinde tutarsızlık içermeden kavranmasıdır. Örneğin, diş ağrısının hissedilip bilinmesi açık bilgidir.

-SEÇİK BİLGİ: Bir bilgi veya önermenin bir başka bilgi, önerme ile karıştırılmamasıdır.

5-YARAR: Bir bilgi veya önerme yararlı, uygulanabilir sonuçlar veriyorsa doğrudur. Yani işe yarar bilgi doğrudur.

? ÖRNEK SORU: Bir fikrin başarısı, özünde var olan değerden ziyade çağdaşlarının tutumuna bağlıdır. Zamanlıysa hemen uygulamaya geçilir. Zamansızsa kabul görmez ve genelin kabulünü görmeyen fikirler güneşin sıcaklığına aldanıp topraktan baş veren bir filiz gibi bastıran doluyla büyümeden ölür. Bu durum bilginin doğruluk ölçütlerinden hangisine uygun bir örnek olur?

A)Fayda B)Uygunluk C) Apaçıklık 

D)Tutarlılık E) Tümel uzlaşım

ÇÖZÜM: Bir bilgi çoğunluk tarafından kabul görüyorsa doğrudur. Yanıt: E

BİLGİ AKTLARI

İnsan hem dış dünyayı hem de kendi iç dünyasını duyularıyla algılar, aklıyla kavrar ve onların bilincine varır. Bilginin süjeden (özneden) nesneye(objeye) aktarılmasında rol oynayan bağlara/yollara blgi  aktları denir.

ALGI AKTI: Hem dışımızdaki dünyanın hem de kendi iç dünyamıza dair bilgilerin tanımasının adıdır. Kişinin reel varlık dünyası ile bağ kurmasını sağlar.

DÜŞÜNME AKTI: Nesnel, somut, duygusal verilere kaynaklık eden objelerin dünyası olduğu kadar, soyut, ideal ve gerçek üstü algıların da oluşabildiği varlıkları içeren akttır. Düşünme aktı, gündelik yaşantımızla ilgili olgu, olay, soru, sorgu vb.

ANLAMA AKTI: Anlama aktı, düşünme ve algı aktının birlikte etkileşimi ile oluşur. Anlamak herhangi bir şeyin bilinmesidir. Kastedilen bilgi doğrudan oluşan kavramdır. Gerçekleşen bir olgunun ne maksatla yapıldığının kavranmasıdır.

AÇIKLAMA AKTI: Düşünülmüş, algılanmış, anlaşılmış olanın ne olduklarını ve ne olmadıklarını bilmemize yarayan bilgilere ulaşmamızı sağlayan akttır. Öznenin nesne hakkında edindiği bilgileri nedenleriyle ve gerekçeleriyle, kanıtlarıyla birlikte adım adım anlamasıdır.

? ÖRNEK SORU: Bilgi, obje ile suje arasında kurulan bağın adıdır. Bu bağ, akt olarak nitelendirilir ve her seferinde aynı şekilde kurulmaz ve ortaya çıkan bilginin belirleyicisi kurulan akttın türüdür. Buna göre aşağıdaki bilgilerden hangisi "algı aktının" ürünü değildir?

A)Bugün hava güneşlidir.

B)Boşluğa bırakılan cisim yere düşer.

C)Evrendeki her şey düşüncenin ürünüdür.

D)Yediğim elma, ekşiydi.

E)İzlediğim film, dramatikti.

Çözüm: Evrendeki her şeyin düşünce ürünü olduğunu söylemek düşünce aktıyla ilgilidir. Yanıt:  C

BİLGİ TÜRLERİ

1.GÜNDELİK(DÜZENSİZ) BİLGİ

Günlük yaşam içinde yaparak yaşayarak deneyerek kazanılan kısaca tecrübeye dayanan bilgilerdir. Herhangi bir yönteme bağlı olarak değil, kişisel deneyimlere bağlı olarak edinilir. Tek tek nesneler ve olaylarla ilgili öznel bilgilerdir. Bilimsel temelleri yoktur. Genel-geçer özelliği yoktur. Rastlantısal, kulaktan dolma elde edilir. Fayda sağladığı sürece doğrudur. Doğruluğu kesin değildir. Doğru olduğunda ise bu, belirli bir zaman içinde algılanan iki olay arasındaki doğruluktur. Örneğin, havanın soğukluğuna bakarak kar yağacağını söylemek gibi. İki olay arasındaki nedensellik ilişkisi akıl yürütme temeline değil, sezgiye dayalıdır. Günlük yaşamı kolaylaştırıcı özellik taşır. Bu bilgiler kültürden kültüre değişebilir. Bazen bilimsel bilgilere ve teknik bilgilere temel oluşturabilirler.

? ÖRNEK SORU: Gündelik bilgi: Nesneler ve olaylarla ilgili, günlük yaşamı kolaylaştıran tek tek nesne ve olaylarla ilgili olduğu halde, genellemelerde bulunduğumuz zaman genel-geçerliği olmayan akla ve ölçmeye değil kişisel, basit deneyimlere dayanan bilgidir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi gündelik bilgiye örnek değildir?

A)Yağmur yağınca yerler ıslanır.

B)Bütün her zaman parçalarından büyüktür.

C)Elma kırmızı ise tatlıdır.

D)Makas kâğıdı keser.

E) Kar yağınca hava soğur.

Çözüm: A, C, D, E gündelik yaşamın akışında kazanılan bilgiye örnektir. Oysa B seçeneği aksiyomdur yani formel bilimlere ait bir önermedir.

?ÖRNEK SORU: Gündelik bilgi, felsefi ya da bilimsel bilgiden farklı olarak bilinçli bir araştırma ya da yönelmeye dayanmaz. Gündelik bilgi farkında olmaksızın kazanılan bilgidir. Bu parçada gündelik bilgi ile ilgili hangi özellik vurgulanmıştır?

A)Öznel yapıda olduğu

B)Yöntemsiz olarak elde edildiği

C)Nedensellik içermediği

D)Genel sonuçlara ulaşmadığı

E)Faydalı olduğu

Çözüm: Parçada bilinçli bir araştırma ve yönelme durumu olmadığı belirtilirse yöntemsiz olduğu sonucu ortaya çıkar. Yanıt: B

DİNİ BİLGİ. İnsanların anlayamadıkları ve karşısında çaresiz kaldıkları doğa ve toplum olaylarının, doğaüstü mistik güçlerle açıklanması olgusudur. Vahiye dayanır, ilahi kaynaklıdır. Dogmatiktir yani eleştiriye ve şüpheye kapalıdır. Mutlaktır, değişmez. Deney, gözlem ve ölçme yapmaz. Normatiftir (Kural koyar). Bütün soruların sorulmuş ve bütün cevapların vahiy yoluyla verilmiş olduğunu kabul eder. ? ÖRNEK SORU: Din, insanın doğasına, evrenin yapısına, insanların nasıl yaşaması gerektiğine, gerçeklik ve değerler hakkında doğruları araştırmanın en iyi yöntemlerine ilişkin birbirleriyle içten bağlantılı bir inançlar kümesi yanında bu inançlar tarafından belirlenen tutumlar ve pratiktir. Buna göre dinsel bilgi için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

A)Dogmatik olduğu için eleştiriye ve şüpheye kapalıdır.

B)İnsan yaşamını düzenleyen kurallar koyar.

C)Mutlak kesinlikle olduğu için değişkenlik göstermez.

D)Tanımlanamayanı açıklamak iddiasındadır.

E)Tanrısal kaynaklı ve vahye dayalıdır.

Çözüm: Din normatiftir insan hayatını düzenleyen kurallar koyar. Yanıt: B

SANAT BİLGİSİ. Duygulara, coşkulara ve hayal gücüne dayanır. Yetenek, hayal gücü ve yaratıcılık gerektirir. Ortaya çıkan ürün somuttur. Sanat eseri özneldir, sanatçının iç dünyasını yansıtır.

? ÖRNEK SORU: Sanatçı için bir doğa manzarasını tasvir etmek, basit bir iş değildir. Çünkü ressam, o doğa manzarasının, bir fotoğraf makinesiyle saptanamayan özelliklerini kendince görür ve açıklar. Bu parçada, sanat bilgisinin daha çok hangi özelliği üzerinde durulmuştur.

A)Çağa özgü olma

B)Gelecek çağları etkileme

C)Kendi içinde tutarlı olma

D)Deneyimler sonucunda kazanılma

E)Öznel olma

ÇÖZÜM: Parçada sanatçının "doğa manzarasının bir fotoğraf makinesiyle saptanamayan özelliklerini kendince" ifade ettiği vurgulanmaktadır. O halde, sanatçının eserinde kendinden bir şeyler kattığı yani eserin öznel olduğu sonucu çıkar. Yanıt: E ? ÖRNEK SORU: Bilgi, obje ile suje arasında kurulan bağın adıdır. Bu bağ, akt olarak nitelendirilir ve her seferinde aynı şekilde kurulmaz ve ortaya çıkan bilginin belirleyicisi kurulan aktın türüdür. Buna göre aşağıdaki bilgilerden hangisi "algı aktının" ürünü değildir? A)Bugün hava güneşlidir.

B)Boşluğa bırakılan cisim yere düşer.

C)Evrendeki her şey düşüncenin ürünüdür.

D)Yediğim elma, ekşiydi.

E)İzlediğim film, dramatikti.

Çözüm: Evrendeki her şeyin düşünce ürünü olduğunu söylemek düşünce aktıyla ilgilidir. Yanıt: C