III. TOPLUMSAL ETKİLEŞİM VE TİPLERİ
Toplumsal etkileşim, birey ya da grupların birbirlerini etkilemek yoluyla gerçekleştirdikleri toplumsal davranışlardır. Toplum, grupların, biçimlenmesinde, statü ve rollerin belirlenmesinde toplumsal etkileşim önemli bir faktördür. Başlıca toplumsal etkileşim tipleri; mübadele (sosyal alışveriş, değişim), iş birliği, rekabet, çatışma, uyum, uyarlama, benzeştirme ve baskıdır.
1. Mübadele: Bu etkileşim çift yönlüdür ve gönüllülük esasına dayanır. Bir beklenti veya karşılık alma amacıyla davranışta bulunma şeklinde gerçekleşen etkileşimdir. Mesela; bireylerin yardım ettikleri kişiden bir teşekkür beklemeleri, İşçilerin ve memurların haklarının korunması beklentisiyle sendikalara üye olması, bireylerin hoşça vakit geçirmek için arkadaşlıklar kurması.
2. İş birliği: Birden fazla grubun ortak bir hedefin izlenmesinde birlikte hareket etmeleridir. Bu etkileşim genelde taraflardan birinin tek başına ulaşamayacağı bir hedef, sorun karşısında ortaya çıkar. Mesela, deprem sonrasında göçük altında kalan insanları kurtarmak için insanların birlikte hareket etmesi.
3. Rekabet: Birden fazla kişinin veya grubun aynı hedefi elde etmek için mücadele girmesidir. Rekabette hedefe yoğunlaşma vardır. Mesela, uçak firmalarının bilet fiyatlarını neredeyse otobüs bilet fiyatları ile aynı seviyeye düşürerek yolucu sayılarını artırmaya çalışmaları.
4. Uyum: Birey veya grupların temel davranış kalıplarını değiştirmeden çatışmaları önleyecek iş birliğini devam ettirecek davranışlar sergilemesidir. Mesela; bireyin bazen yapılan bir hatayı görmezden gelmesi, başkalarının alınganlık göstermesine neden olacak davranışlardan, sözlerden kaçınması.
5. Uyarlama: Grup beklentilerine uygun davranmadır. Davranışlar başka kişi ya da gruplara göre düzenlenir. Uyumdan farklı olarak tek yönlü bir etkileşimdir. Mesela, öğrenciler sınıf içinde rastgele davranmazlar; davranışlarını sınıfa göre (diğer arkadaşlarına) göre ayarlarlar.
6. Benzeştirme: Birden fazla kişinin veya grubun bir diğerinin davranış kalıplarını kabul edip uygulamasıdır. Arkadaşlıklar, kültürel etkileşim ve bir gruba katılma bu etkileşime neden olur. Mesela; selamlaşma, konuşma tarzı, yemek yeme biçimi gibi sosyalleşme yoluyla benimsediğimiz davranış şekilleri buna örnektir.
7. Çatışma: Birden fazla kişinin veya grubun bir diğerini ortadan kaldırmaya veya etkisizleştirmeye çabalamasıdır. Rekabette taraflar hedefe yönelirken çatışmada ise birbirlerine yönelirler.
8. Baskı: Bireylerin veya grupların istenilen şekilde davranmasını sağlamak için zorluk çıkarılması, tehdit edilmesi veya bazı şeylerden yoksun bırakılmasıdır. Tek yönlü gerçekleşen bir etkileşimdir. Mesela, Batı Trakya’da Türk olanlara yapılan olumsuz uygulamalar.
Toplumsal Tabakalaşma ve Türleri:
Tanım: Sosyal statü, gelir düzeyi, eğitim düzeyi ve yaşam tarzı gibi özellikler açısından birbirine benzeyen insanların oluşturduğu sosyal birime toplumsal tabakalaşma denir.
Toplumsal sınıf, bir toplumda benzer yaşam tarzına sahip insanların oluşturduğu bir kategoridir. Aynı toplumsal sınıfı oluşturan bireyler gelir düzeyi, tüketim biçimi, sosyal statü, saygınlık, meslek, eğitim vb. bakımından benzer özellik gösterirler. Buna göre bir toplumda sosyal tabakalar alt, orta, üst olarak gösterildiği gibi, bu tabakalar içinde memur, işçi, çiftçi, asker gibi sınıflar yer alabilmektedir.
Toplumlar genel olarak 3 tabakadan oluşur:
1-Alt tabaka: Ekonomik gelir düzeyi düşük ve asgari düzeyde olan tabakadır.
2-Orta tabaka : Ekonomik alım gücü orta düzeyde olan tabakadır.
3-Üst tabaka :Ekonomik alım gücü çok iyi düzeyde olan tabakadır.
Hatırlatma: Ayrıca toplumlar gelişmiş toplumlar, gelişmekte olan toplumlar ve gelişmemiş toplumlar olarak üçe ayrılır.
Toplumsal hareketlilik :
Tanım: İnsanların bir pozisyondan başka bir pozisyona geçmesine toplumsal hareketlilik denir. İkiye ayrılır.
1-Dikey hareketlilik:
Örnek: Bir fabrika işçisinin fabrika sahibi olması, bir hastane çalışanının hastanenin sahibi olması gibi.
2-Yatay hareketlilik:
Örnek: Bir işçinin başka bir şehirde yine işçi olarak çalışması, bir öğretmenin tayini sebebiyle başka bir şehirde öğretmenlik mesleğini devam ettirmesi gibi.
?ÖRNEK SORU(ÖSYS):
Aşağıdakilerden hangisi “dikey hareketlilik” için örnektir?
A) Yurda dönüş yapan bir işçinin makine üreten bir iş yeri açması
B) Bir öğretmenin müdür yardımcılığı görevini de yapmaya başlaması
C) Bir kişinin bakkallığı bırakarak manavlık yapmaya başlaması
D) Bir çiftçinin başka bir köye göçerek çiftçiliğe devam etmesi
E) Bir gencin askerlik dönüşünde eski işinde çalışmaya başlaması
(1982/ÖYS)
Çözüm: A
TOPLUMSAL DEĞİŞME VE GELİŞME
Toplumsal değişme ve gelişme:
Yaşadığımız dünyada her şey sürekli olarak değişmektedir.
Antikçağın ünlü düşünürü Herakleitos: ’Her şey akar’ diyordu. Yine ‘Değişmeyen tek şey değişimin kendisidir ‘ derken evrende durağan ve sabit bir şeyin olmadığını vurguluyordu.
Nitekim günümüzde X kuşağı, Y kuşağı ve Z kuşağından ve sahip oldukları kültürel ve sosyal değerlerden söz ediyoruz.
Sonuç olarak toplumun yapısında ve işlevlerinde meydana gelen bu farklılaşmanın tümüne toplumsal değişme denir.
Değişme ile ilgili kavramlar :
Evrim: Tarihsel süreçte belirli aşamalardan geçerek yavaş yavaş olan değişim sürecidir. Daha iyiye ve daha güzele doğru bir değişmedir.
Toplumsal gelişme: Toplumun ve toplumsal kurumların olumlu yöndeki değişmeleri ifade eder. Her gelişme bir değişmedir ancak her değişme bir gelişme değildir. Teknolojik buluşlar, ulaşımdaki iyileştirmeler gibi.
İhtilal: İktidarda bulunan yönetimin bir başka grup tatarından değiştirilmesidir. Siyasal anlamda bir değişmedir.
İnkılap: Mevcut toplumsal kurumların yerine yeni ve modern kurumların getirilmesidir. İnkılap toplum hayatının her alanında olur.
Örneğin, ekonomik, hukuk, sağlık ve eğitim gibi kurum ve kuruluşlarda olabilir.
Toplumsal değişmeyi etkileyen faktörler :
1-Fiziksel çevre
2-Ekonomik faaliyetler
3-Küreselleşme
4-Bilim ve teknoloji
5-Demografik hareketler
6-Demokratik hareketler
7-Eğitim
8-Kitle iletişim araçları
Toplumsal çözülme:
Tanım: Bir toplumun suç, şiddet, alkolizm ve intihar gibi bazı sosyal problemlerindeki yıkıcı bir artışla karakterize edilen duruma denir.
Toplumsal çözülme, genellikle sosyal yapının bozulması ve sosyal kontrolün çökmesi açısından tanımlanır.
Toplumsal çözülme kavramı genellikle onaylanmayan, sapan ve farklı sosyal organizasyonlar için kullanılır.
?ÖRNEK SORU(ÖSYS):
Aşağıdakilerden hangisi “toplumsal çözülme” kavramını açıklar?
A) Yerleşik kurallardan farklı, yeni kuralların oluşması
B) Bireylerin birbirlerinin çıkarlarını sınırlamaya çalışması
C) Toplumsal kurallara karşı kayıtsızlığın yaygınlaşması
D) Farklı değerlere sahip bireylerin bir arada yaşaması
E) Geçici olarak eski toplumsal düzene dönülmesi
(1991/ÖYS)
Çözüm: C
Toplumsal çözülmenin nedenleri:
Hızlı sosyal değişmeler, göç ve çarpık kentleşmeler toplumsal çözülmenin başlıca nedenleri sebepleri arasındadır.
?ÖRNEK SORU(ÖSYS):
Üretimde otomasyon ve uzmanlaşmanın yaygınlaşması, farklı niteliklere sahip olan bir işgücü ihtiyacını doğurmuştur. Bu da eğitimde bir işe veya mesleğe hazırlayıcı faaliyetlerin yaygınlaşmasına yol açmıştır.
Bu durum, toplumsal kurumların değişmesiyle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisine örnek olabilir?
A) Toplumsal kurumların hızla değişmesi bunalımlara yol açar.
B) Yerleşik toplumsal kurumlar diğerlerinden daha yavaş değişir.
C) Toplumsal kurumlardan birindeki değişme, diğerlerini de değişmeye zorlar.
D) Toplumsal kurumların değişmesinde kendi iç dinamikleri önemli bir rol oynar.
E) Değişme süreci içindeki bir kurumun bazı işlevlerini diğer toplumsal kurumlar üstlenir.
(1986/ÖSS)
Çözüm: C
?ÖRNEK SORU(ÖSYS):
Aşağıdakilerden hangisi, kalkınmakta olan ülkelerde nüfusun artmasına yol açan etkenlerden biri değildir?
A) Eğitim düzeyinin yükselmesi
B) Doğum kontrolü çalışmalarının beklenen ölçüde etkili olamaması
C) Salgın hastalıkların önlenmesi
D) Tarımsal bölgelerde ailenin üretim birimi olma özelliğini sürdürmesi
E) Kıtlıkların denetim altına alınması
(1991/ÖYS)
Çözüm: A
?ÖRNEK SORU(ÖSYS):
Bir araştırmacı, “Tarıma traktörün girmesi köyden kente olan göçü artırır.” hipotezini, tarımda traktör kullanmaya başlayan birkaç köyde sınamak istiyor.
Bu araştırmacının, aileler arasında çatışma olması gibi, köyden kente göçe yol açabilecek başka etkenleri dikkate almaması, aşağıdaki araştırma ilkelerinden hangisine ters düşer?
A) Kullanılacak veri toplama teknikleri araştırmanın amacına uygun olmalıdır.
B) Etkisi araştırılan değişkeni nicel ya da nitel oluşu göz önünde bulundurmalıdır.
C) Etkisi araştırılan değişken, kendisiyle aynı yönde etkisi olabilecek etmenlerden yalıtılmalıdır.
D) Üzerinden araştırma yapılacak birimler, evreni temsil edebilecek sayıda olmalıdır.
E) Araştırmayı en az maliyetle sonuçlandıracak bir araştırma yöntemi seçilmelidir.
(1991 /ÖSS)
Çözüm: C
?ÖRNEK SORU(ÖSYS):
Toplumsal yapıda yer alan kurumlardan birindeki değişme, bu kurumla diğer kurumlar arasındaki uyumu bozar. Bu uyumsuzluk diğer kurumların değişmeye ayak uydurmasıyla giderilir. Böylelikle toplumsal yapıda sağlanan uyum, kurumlardan birinin değişmesiyle tekrar bozulur ve benzer süreçten geçirilerek yeniden sağlanır. Bu durum zaman içinde böylece sürer gider.
Bu açıklamada, toplumsal yapının hangi özelliği üzerinde durulmaktadır?
A) Bir kurumdaki değişmenin, başka kurumlarca engellenmesi
B) Bazı temel niteliklerinin değişmeye kapalı olması
C) Toplum geliştikçe değişme hızının azalması
D) Değişmeyi, sürekli olarak yeni kurumun başlatması
E) Dengeyi sağlamaya yönelik bir iç dinamiğe sahip olması
(1992/ÖYS)
Çözüm: E
?ÖRNEK SORU(ÖSYS):
“Çağımız toplumlarının bazılarında gözlemlenen değişme, tüm toplumsal öğelerde aynı zamanda ve hızda olmamaktadır. Bu da, geleneksel ve çağdaş toplumsal yapıya ilişkin bazı özelliklerin bir arada bulunmasına yol açmaktadır. Geçiş dönemindeki bu toplumlarda geleneksel değerler bir ölçüde anlamını yitirmiş. Çağdaş değerler ise henüz tümüyle özümsenememiştir.”
‘Kültürel çözülme olarak adlandırılan bu durumu, toplum nasıl bir yol izleyerek daha az bir sarsıntıyla geçirebilir?
A) Değişmeyi, yalnızca bilin ve teknoloji alanlarına sınırlayarak
B) Geleneksel değerleri, değişmelerin etkisinden koruyarak
C) Bir yenilik benimsenmeden, başka bir yenilik yapmayarak
D) Yeniliklerin tartışılmasını önleyerek
E) Farklı alanlardaki değişmeyi, dengeli ve uyumlu tutmaya çalışarak
(1982/ÖYS)
Çözüm: E
