MANTIĞA GİRİŞ:
Mantık terimi Arapça kökenli bir sözcüktür. “Söz söyleme sanatı, nutuk” anlamına gelir. Batıdaki anlamı Yunanca “Logos” sözcüğünden gelir. Logos; “akıl, düşünme, yasa, konuşma” manasına gelir. Mantık doğru düşünmenin ve akıl yürütmenin ilke ve kurallarını belirleyen normatif (kural koyucu) bir disiplindir. Mantık, doğru düşünmenin içeriğiyle değil biçimiyle ilgilenir. Bu nedenle doğru bilgiye ulaşmak için doğru düşünmenin biçimsel olarak izlemesi gereken ilke ve kuralları belirlemeye çalışır. Mantıklı düşünme doğru düşünme demektir, doğru düşünme ise akıl ilkelerine uygun düşünmedir. Formel bir bilim olan mantığın özellikleri şöyledir:
Kısaca, Mantık, doğru ve tutarlı düşünmenin bilimidir. Doğru düşünme ise aklın ilkelerine uygun bilgilerdir. Ayrıca mantık, nutuk, intak ve söz anlamına da gelir. Ayrıca Mantık; bireylere doğru düşünmenin kurallarını öğretir, geçerli ve tutarlı akıl yürütmeler yapmasını sağlar, değişik düşünceleri fark etmesine yardımcı olur. UYARI!!!! Matematik ve mantık dışındaki bilimler bir yargının doğruluğunu belirlerken deneye ve gözleme başvururlar. Mantık ise veriler arasında aklın ilkelerine uygunluğa bakar. Eğer verilen önermeler arasında aklın ilkelerine bir aykırılık yoksa bu tür düşüncelere doğru ve geçerlidir denir.
Mantığın Tarihçesi:
Mantık biliminin kurucusu Aristoteles’tir. ’Organon ‘adlı eserinde mantık ile ilgili düşüncelerini anlatmıştır. Özellikle, akıl yürütme yolları, kıyas ve önermeler üzerinde çokça durmuştur.
?ÖRNEK SORU(ÖSYS):
“Mantık, tüm bilimlerin genel yöntemi olarak kabul edilir.”
Aşağıdakilerden hangisinde mantık terimi bu anlamda kullanılmıştır?
A) Yapılacak en mantıklı iş, susmaktır.
B) Duygusallığı bırak, mantıklı ol.
C) Matematiğin gelişmesinde mantık önemli rol oynamıştır.
D) Söylediklerinde ne akıl var ne de mantık.
E) Gençlerin mantığı, yaşlılarınkinden farklı olabilir. (1985/ÖYS)
Çözüm: C ?
ÖRNEK SORU(ÖSYS): “A, A’dır” önermesi iki aynı şey arasındaki ilişkiye değil, bir şeyin kendisi olduğunu ifade etmektedir. Yukarıdaki cümle, düşünmeye temel olan kavramlardan hangisini açıklamaktadır?
Çözüm: A
?ÖRNEK SORU(ÖSYS): Bir düşüncenin mantığın konusu olabilmesi için öncelikle aşağıdakilerden hangisi gerekir?
A) Evrensel doğrulara uygun olması
B) Dil aracılığıyla ifade edilmesi
C) Birden çok kavram içermesi
D) Bilimsel bulgularla tutarlı olması
E) Bir sorunun cevabı olması (1996/ÖYS)
Çözüm: B
?ÖRNEK SORU(ÖSYS): - Özdeşlik ilkesi
- Çelişmezlik ilkesi
- Üçüncü halin imkânsızlığı ilkesi
“A, A’dır.” sözü yukarıdaki mantık ilkelerinden hangilerini ifade etmektedir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C)Yalnız III D) I ve II E) II ve III
(2008/ÖSS) Çözüm: A
?ÖRNEK SORU(ÖSYS): Dil içindeki tek başına bir anlam taşıyan en küçük birime mantık da ne ad verilir?
A) Kelime B) Eklem C)Öncül D) Sembol E) Terim
(1985/ÖYS) Çözüm: E
AKLIN İLKELERİ: 1-ÖZDEŞLİK İLKESİ: Bir şeyin kendisi olduğunu ifade eden akıl ilkesidir. Her şey kendisidir. Bu ilke benzerlikten farklıdır. Örnekler: A A’dır, Taş taştır, Ali Ali’dir.
“Bir şey ne ise o dur. Bir şey kendisinin aynısıdır.” Yani bir şeyin yine kendisi olmasıdır, “A, A’dır.” Bu ilke, sembolik mantıkta A→A (Bir şey A ise A’dır.) şeklinde gösterilir.
Uyarı: Özdeşlik ilkesi ne eşitlik ne de benzerliktir. Benzerlik ve eşitlik karşılaştırma yapılan iki ayrı şey arasında olur. Oysa özdeşlik, iki ayrı şey arasındaki bir ilişki değil, bir ve kendisi olmasıdır.
2-ÇELİŞMEZLİK İLKESİ: Bir şeyin aynı anda hem kendisi hem de kendisinden başka bir şey olamayacağını ifade eden akıl ilkesidir. Bir şey, önerme aynı zamanda ve şartlarda hem kendisi hem de kendisinden başka bir şey (yani zıttı) olamaz. “A, A olmayan değildir.” Bu ilke, sembolik mantıkta ~(AÙ~A şeklinde gösterilir.
Örnekler: A hem A hem de A olmayan olamaz. “Bütün insanlar ölümlüdür.’ önermesiyle “Bazı insanlar ölümlü değildir.” önermesi çelişiktir. “A, A’dır.” önermesiyle “A, A değildir.” önermesi birbiriyle çelişiktir.
3-ÜÇÜNCÜ HALİN İMKANSIZLIĞI İLKESİ: Bir önerme ya doğru ya da yanlıştır. Üçüncü bir durum olamaz. Üçüncü halin imkânsızlığı iki çelişik durumdan bahsetmektedir. İki çelişik önermeden biri doğruysa diğeri de zorunlu olarak yanlıştır, iki arasında üçüncü bir hal yoktur. Bu ilke, sembolik mantıkta AÚ~A şeklinde gösterilir.
Örnek: Bir şey ya vardır ya da yoktur. “Su ya sıvı bir maddedir ya da su buz olarak katı bir maddedir.” Bunun iki türlü doğruluk değeri vardır. Üçüncü bir alternatifi yoktur.
4-YETER SEBEP İLKESİ: Bu ilke bir akıl ilkesi değil bir varlık ilkesidir. Tanım: Her şeyin bir nedeni vardır ilkesidir. Leibniz’e göre bir nedene dayandırılmayan hiçbir düşünce doğrulanmış sayılmaz. Çünkü bir olayın oluşabilmesi için o olayı doğuracak gerekli koşulların oluşması gerekir.
Örneğin: Yağmurun yağabilmesi için havanın belli bir neme, ısıya ve basınca ihtiyaç vardır.
AKIL YÜRÜTME ÇEŞİTLERİ: 1-TÜMEVARIM (ENDÜKSİYON): Aklın tek tek olaylardan hareket ederek genel yargılara ulaşmasına Tümevarım denir. Özelden genele veya parçadan bütüne doğru yapılan akıl yürütmedir. Tümevarımda bazı nesnelerin ortak özelliklerinden hareketle, o nesne grubunun bütünü hakkında bir yargıya varılır. Tümevarım ikiye ayrılır:
Tam tümevarım: Bir bütünü oluşturan parçaların hepsinin tek tek incelenmesi ile genel bir sonuca varmadır. Ulaşılan sonucun doğruluk değeri kesindir.
Eksik tümevarım: Bir bütünü oluşturan parçaların bir kısmının incelenmesi ile genel bir sonuca varmadır. Eksik tümevarımda sonuç kesin değildir.
Örnek -1 Demir ısıtılınca genleşir. (Öncül) Bakır ısıtılınca genleşir. (Öncül) O halde, ısınan bütün metaller genleşir. (Sonuç)
Örnek -2 Ali çalıştı ders çalıştı ve üniversiteyi kazandı. (Öncül) Ayşe ders çalıştı ve üniversiteyi kazandı. (Öncül) O halde bütün ders çalışanlar üniversiteyi kazanır. (Sonuç)
2-TÜMDENGELİM (DEDÜKSİYON): Aklın genel yargılardan özel yargılara ulaştığı akıl yürütme türüne Tümdengelim denir. Aklın genelden özele/bütünden parçaya veya genelden genele izlediği yoldur. Dedüksiyon bize yeni bir bilgi vermez. Bilinen bilgilerin açığa çıkmasını sağlar. Sonuç öncüllerde açık veya gizli olarak bulunduğundan zorunlu ve kesindir. Bu nedenle, tümdengelimin mantıksal geçerliliği vardır. Kıyas da tümdengelimdir.
Örnek -1 Bütün kuşlar uçar. (Öncül) Serçe de bir kuştur. (Öncül) O halde, serçe de uçar. (Sonuç)
Örnek-2 Bütün insanlar ölümlüdür. (Öncül) Aristo da bir insandır. (Öncül) O halde, Aristo da ölümlüdür. (Sonuç)
?ÖRNEK SORU(ÖSYS): Bütün kanatlılar yumurtlar. Bazı böcekler kanatlıdır. O halde bazı böcekler yumurtalıdır. Bu akıl yürütme aşağıdakilerden hangisine bir örnektir?
A) Geçerli bir tümevarım
B) Geçersiz bir tümdengelim
C) Geçerli bir benzeşim
D) Geçersiz bir benzeşim
E) Geçerli bir tümdengelim
(1996/ÖYS) Çözüm: E
3-ANALOJİ (BENZEŞİM ): Aklın özelden özele izlediği yoldur. İki şey arasındaki (benzerlikten) bir ortak özellikten yola çıkarak, biri hakkında verilen bir yargıyı diğeri hakkında da vermektir. Analojide sonuç zorunlu ve kesin olmadığından mantıksal geçerliliği ve bilimsel güvenilirliği de pek yoktur.
Benzer iki olaydan birisi hakkında verilen yargının benzerleri içinde ifade etmesine Analoji denir. Örnek -1 İspanya’da ve Türkiye’de Akdeniz iklimi görülür. İspanya’da turunçgiller yetişir. O halde Türkiye’de de turunçgiller yetişir. (Sonuç) Örnek -2 İstanbul ve Ankara büyükşehirdir. İstanbul ‘da trafik sorunu vardır. O halde, Ankara’da da trafik sorunu vardır. (Sonuç) ?ÖRNEK SORU(ÖSYS): Türkiye de İtalya da yarım adadır. İtalya’da balıkçılık yapılır. O halde Türkiye’de de balıkçılık yapılır.
Bu akıl yürütme aşağıdakilerden hangisine bir örnektir?
A)Analoji B) Şartlı kıyas C) Zincirleme kıyas D) İkilem E) Karma kıyas
(1993/ÖYS) Çözüm: A
